Osmanli Sanayilesemezdi

Tarihe akimlar penceresinden bakarsak, pek cok anlasilmaz konuyu acikliga kavusturabiliriz. Bu konulardan biri de, halen ulkemiz insanlarin zihninde karar verilmeden yuzmekte olan "Osmanli Imparatorlugu'na ne oldu?" sorusudur. Sorunun cevabi intelligentsia'simiz tarafindan net bir sekilde verilmis degildir; bu yuzden gunumuzun anlasilmasini da geciktirmektedir. Simdiye kadar verilen cok genel "geri kaldi" cevabi, bir gecistirmeden ibarettir - evet, Osmanli'nin geri kaldigi aciktir. Fakat "neden" sorusuna daha iyi cevaplar vermek zorundayiz. Bu imparatorlugun arkada biraktigi tarih ile ancak bu sekilde yuzlesebiliriz.

Dogrudur. Osmanli Imparatorlugu geri kalmisti. Fakat "geri kalmak", akimlar diline cevirirsek, acaba "Osmanli toprak bazli I. akimda hapis kalmisti" gozlemine cevirilebilir mi?

Her medeniyet, ekonomisinin gereklilikleri cercevesinde savasir, Osmanli toprak icin savasirdi ve topraga bagli bir medeniyetti [1]. II. akima, yani sanayi topluluguna gecemedigi, ve II. akima gecenlerin elinde olan, bu toplumun kacinilmaz bir sekilde urettigi silahlar, ve o akimin baska bir kolu olan somurgecilik ile de yuzlesemedigi icin de yokolup tarihe karismistir. Nokta.

Peki buna karsi ne yapabilirdi? Sn. Engin Ardic bir yazisinda "modernlesmek (sanayilesmek demek istiyor) Osmanli'ya yakisirdi" demis... Hakli. Fakat Osmanli icin bunu yapmak gercekten kolay miydi? Iste kritik soru, buradadir.

Ahmet Cevdet Pasa yakin tarihimizdeki unlu aydinlardan biridir. Kendisinin, yabanci bir diplomat ile yaptigi bir sohbet sirasinda (diplomatin anilarindan ogreniyoruz), ne kadar dunya olaylarina ve kavramlarina hakim bir insan oldugunu gormek mumkun oluyor. Demek ki elit tabakamiz o siralarda dunyayi takip edebilen insanlardan olusuyordu. Fakat buna ragmen, Osmanli sanayilesemedi, ya da en azindan sanayilesip, Osmanli olarak kalamadi (Turkiye oldu).

Bizce bunu yapamamasinda en onemli faktor, Osmanli'nin sanayi toplumunun kacinilmaz yan etkileri olarak vuku bulacak olan standartlasma, tek tiplesme, dinleri ezme gibi ek eylemleri yapmayi goze alamamasidir. Bunlari yapmak isteyenler, mesela Ittihat Terrakki, Osmanli'yi parcalayan sureci de baslatmis olmuslardir ve bu bir raslanti degildir. Cunku sanayilesen Osmanli, artik Osmanli olmazdi. Sanayilesmenin kimyasi, Osmanli'nin kimyasina aykiriydi.

Osmanli tek tiplesemezdi. Cunku milletler sistemi, ta bastan beri onemli bir yapi tasi olarak icinde barinmaktaydi. Yahudi, Ermeni, Arap, Laz milletlerine imparatorlugun son zamanlarinda verilen "Osmanli" etiketi bile sanayilesmenin gerektirdigi toptan kimlikcilik icin yeterli degildir... Tek tiplesmeyi Turkiye Cumhuriyeti kurulana kadar bu bolgede kimse goze alamayacakti (su anda da III. akim etkisiyle bu tek tiplesmenin modasi gecmekte - ama millet sistemine geri gidilecegi filan yok tabii).

Osmanli, dinleri ezemezdi: Millet sisteminin onemli bir ogesi, dinlerdi ve bu dinler, Yahudilik, Muslumanlik gibi aynen endustriyel yasam gibi hayati siki bir sekilde kontrol almaya talip dinlerdir. Musluman ulkelerin pek cogunun endustriye gecememesinde ana faktor de burada aranmalidir. Bir hadisi "iki gunu bir olan bizden degildir" olan bir dinin uyelerini, montaj banti basinda yeknesak islere hapsedemezsini. Ayni sekilde, muslumanlik gibi inananin hayatini kontrol eden Yahudi dini ve onun takipcileri icin de bu gozlem gecerlidir

Bizim kullanabilecegimiz baska bir ornek ise, savastan once Avrupa'da yasayan Yahudilerin agir sanayiden ziyade, dinlerine daha cok serbestlik saglayacak turden is kollarinda calisiyor olmalaridir (tuccarlik, finans gibi).

Ozet olarak, Osmanli sanayilesemedi, cunku bu degisimin nasil buyuk bir yapisal degisim oldugunu hissederek kendi kimyasina ters olacagini anladi, ve bunu goze alamayarak, havluyu atti. Ve batti. Imparatorluk icinde bunu yapmaya calisanlar, imparatorlugu yikmis oldular. Eyvallah.

Bunun icin uzulmeli miyiz?

Hayir. Aynen Turkiye Cumhuriyeti'nin (zaten tam bitirilememis ve artik bitirilemeyecek) sanayilesme hamlesinin getirdiklerinin, faydalarinin ve zararlarinin sonuna geldigimiz gibi, Osmanli'nin da bitmis olmasina uzulmek gereksizdir. Cunku III. akim baglaminda her iki alternatiften de baska bir yasam bicmi onumuze gelmektedir.

Dunyadaki tum musluman ulkelerin de sanayi devrimini tamamen iskalamis olmalari da, bu sebeple, gocunulacak bir sey degildir. Bahsedilen 300 senelik bir zaman, insanlik tarihinde bir goz kirpmaya esdegerdir. Sanayi devrimine dayanabilecek yegane dinler, takipcilerinden zaten fazla bir sey beklemeyen Hristiyanlik ve Budizm gibi dinler olacakti, ve ne buyuk raslantidir ki, once Ingiltere onderliginde Avrupa, sonra Asyali kaplanlar ve Cin esliginde uzakdogu'da sanayilesmeyi gerektirdigi tum ezici hunharligi ile tam tekmilli yol katedebilen bu dinlerin takipcileri ulkeler olmuslardir.

Guzel. Fakat, musluman ulkeler, sorularina cevap bulduklari icin rahat bir nefes alip, yan gelip yatarlarsa daha buyuk bir yanlisa dusmus olurlar. Musluman topluluklarin esas tetikte olmasi gereken, bilgi devrimini kacirmamaktir (bilgi cagi icin endustriyellesmeye gerek yoktur, direk tarim toplulugunden bilgi toplumuna atlanabilir) cunku yasam alaninlarina en iyi entegre olabilecek bu yeni akimdir.

Bu baglamda musluman ulkeler fikir, iletisim, girisim ozgurluklerinin hepsi onundeki engelleri tamamen kaldirmalidirlar.

III. akimda dinlerin geri gelmesi, ahlak polisliginin geri gelmesi demek degildir (zaten ahlak polisligi, toprak bazli, koylu toplumlarin isidir). Bilgi ekonomisinin faydalarini bu sekilde toplamak mumkun olacaktir.

Not: Eski petrol emirlikleri, yavas yavas bu yolda mi ilerliyorlar acaba?

Son zamanlarda pek cok bilgisayar sirketinin Dubai subesinden teklifler goruyorum da...

[1] En cetin savaslarin akimlararasi oldugunu ve yeni akimin bir oncekini her zaman tasfiye ettigine guzel orneklerden birisi Rusya / Osmanli iliskisidir. 1900'lu yillar itibariyle Rusya tam anlamiyla sanayilesmis bir ulkeydi, Osmanli ise bir koylu imparatorluguydu. Bilahere, Rusya Osmanli'yi birkac kez yikma esigine gelmistir - sadece diger "sanayilesmis" Avrupa guclerinin dengesi sayesinde bunu sonuca eristirmesi engellenmistir. Burada anlasilmasi gereken daha onemli bir noktanin Rusya'nin kapitalist olmamasidir. Kapitalist olmamasina ragmen, sanayilesmis olmasi koylu kalmis olan Osmanli'yi tasfiye etmeye yetecekti. Akimlarasi savasa donersek, SSCB'nin tasfiye olmasinin bilgi teknolojilerini tam anlamiyla kullanan ABD'nin 80'li yillarda kendini gostermesi ile mumkun olmasini gormemiz pek zor olmasa gerek. I. Irak savasini gozlemeye giden Rus askeri uzmanlari, Stealth ucaklari Rus mali radarlarinda "goremediklerini" rapor ediyorlardi. Berlin duvarinin yikilmasi bu "zor yutulan lokmayi" takip eden idrakin eseridir.

[2] Bu noktada Israil'i gosterip "bakin ama Muslumanliga benzeyen Yahudiligin takipcilerinin ulkesi Israil modern" karsi ornegini gelistirmek yanlis olacaktir cunku Israil "bilgi ekonomisinde sanayide oldugundan daha ileridedir". Bilgi/servis uretim seklinin dinler ile uyumundan bahsetmistik.